küresel mali krizin etkileri İranda

T.C. MARMARA ÜNIVERSİTESİ BANKACILIK VE SİGORTACILIK ENSTİTÜSÜ BANKACILIK BÖLUMU DOKTORA SINIFI 1. DONEM 2008-2009
Küresel mali krizinetkileri dünyada ve İran iktisadında






Akbar SAFDARİ



1/26/2009


-

Giriş


Bildığımız gibi Küresel mali kriz tüm dünyanı etkilendirdi ve her ülke farklı açılardan etkilenmiştir. Bu arada önemli olan şuki ülkelerin bu etkiyi kabul etiler ve ona karşı plotikalar uyğulamaktalar .Ama İranda bu durum farklı olarak görüşüyor. Niyeki hükümet küresel mali kirizden irana etkisin kabul etmiyor ve onu önemsemiyor.Hatta küresel mali krizi batı devletleri ve ABD”nin kendi prablemleri olarak tanimlandırıyor.Ama en az etki bu krizden petrol fiyatlarının düşüşüdür ki 150dollara kader yükselmişti ama şimdi 47 dolardır .Ama küresemali krizin sadece petrol değil İranın tüm iktisadını etkilemiştir.Ben bu makalede önce krizin nasıl başladığını daha sonra küresel mali krizin gerçek etkilerini İran iktisadinda bahs edeceğım.














Nasıl başladı?

Her şey ABD’de yüksek riskli konut kredilerinde ortaya çıkan batık sorunuyla
başladı. Kredi piyasaları daraldı, konut fiyatları düştü. Bu piyasalardaki dalgalanma ve çalkantılar küresel sermaye piyasalarında da yıkımlara yol açtı. Uluslararası likidite daraldı. Kredilerin ödenmeme riskine rağmen çıkarılan kâğıtlar, opsiyon işlemleri, kısa vadeli “forward” işlemleri gibi türev birçok kâğıtla “hedge” fonların sınır ve kural tanımaz hareketleri inanılmaz bir balon piyasası yarattı. Tüm göstergeler ABD'nin ekonomik açıdan 1929 bunalımı kadar olmasa da çok ciddi sorunlar yaşayacağını gösteriyordu. Dünya ekonomisinde yüzde 30 dolayında paya sahip bir ekonominin yaşayacağı bunalımın, tüm dünyayı etkileyeceği de kuşkusuzdu.
Acaba “kriz”, oluşumu boyunca ne gibi etkilere yol açtı ve daha açma olasılığı var? Okuduğunuz yazının konusu bu. Etkileri önce ABD ve diğer ülkeler boyutunda ele alacak, sonra iran üzerindeki etkilere değineceğim.
AMERİKA’DA VE DÜNYADA
Krizin bu çerçevedeki etkilerini Dolar üzerindeki etkiler, ekonomik büyüme üzerindeki etkiler ve dünya piyasaları üzerindeki etkiler şeklinde sınıfladım.
Dolar Üzerindeki Etkiler: ABD Merkez Bankası FED, ekonominin durgunluğa girmesini önlemek için faiz indirimi politikası uyguluyor. Ancak bu politikanın çok önemli bir yan etkisi var: Dolar’ın değer yitirmesi... Gerçekten Amerikan Doları, başta Avro olmak üzere dünya para birimleri karşısında uzun süredir değer kaybediyor. Üstelik bu eğilimin süreceğine dair güçlü bir beklenti olup bu da Dolar’dan kaçışı hızlandırıyor. Böylece Amerikan ekonomisinin cari işlemler açığı ve bütçe açığı sorunlarına, bir de Dolar’ın değer yitirmesi sorunu eklenmiş oluyor. Açıktır ki tutsat (morgage) krizi bütün güçlü etkisine rağmen Dolar’ın değer yitirmesinin tek sebebi değildir.
Peki, etkileme süreci Dolar’ın değer yitirmesiyle bitmiş mi oluyor? Elbette hayır, o da birtakım ikincil, başka etkilere yol açıyor. Nelerdir bunlar, görelim
Amerikan ekonomisi bakımından iki önemli etki var, biri olumsuz, öbürü olumlu.
- Olumsuz etki şu: Dolar giderek yaşamsal bir özelliğini, “uluslararası ödeme aracı olma” özelliğini kaybediyor. Daha somut olarak ifade edersek, bankalar, merkez bankaları giderek daha az Dolar ve Dolar üzerinden çıkarılmış daha az finansal varlıkları aktiflerinde tutmaya yöneliyorlar. Yatırımcılar diğer yatırım araçlarını Dolar’a tercih ediyor. Bu gelişmeler de ABD'nin Dolar basarak yeni emisyonu dünya finansal pazarlarına sürme imkânını sınırlıyor.
- Zayıf Dolar’ın, Amerikan mallarını ucuzlatarak ihracatı artırması ise olumlu etki… İhracat etkisi ikinci bir aşamada ekonominin büyümesine katkıda bulunuyor. Büyüme bir ekonomi bakımından ayrı bir önem ifade ettiğinden, Amerikalı yetkililer Dolar’ın zayıflamasından pek de şikâyetçi görünmüyor.
İkincil etkilerden diğeri her ülke ve herkes için geçerli. Buna “yoksullaştırma etkisi” adını verebiliriz ve şöyle açıklayabiliriz: Dolar’ın değer yitirmesi, elinde Dolar tutan herkesin, değer düşüşü oranında yoksullaşmasına, belirli oranlarda zarar etmesine sebep oluyor. Birçok iktisatçıya göre bu, dünyanın bu güne kadar görmüş olduğu en yaygın fakirleşme sürecidir.
“Yoksullaştırma etkisi” bazı ülkeler açısından ayrı bir önem ifade etmekte. Yukarda belirttim, Dolar’ın düşüşüyle birlikte, Dolar cinsinden olan uluslararası rezervler ciddi ölçüde değer kaybına uğradı. Başka bir deyişle rezervlerini Dolar cinsinden tutan ülkeler ciddî kayıplarla karşı karşıya. Bu açıdan en kritik ülke konumunda Çin’i görüyoruz. Son yılların en hızlı büyüyen ülkesi olan Çin’in döviz rezervi 1.4 trilyon Dolar’ın üzerinde. Bugün Çin ciddî olarak Avro'ya geçmeyi değerlendirmekte. Hattâ başta İran, OPEC ülkeleri de Dolar’dan vazgeçmeyi planlıyor.
Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkiler: Krizin ilk etkilerinden biri de ekonomik büyüme üzerindeki etkidir. ABD’de ve Avrupa Birliği’nde ekonomik büyüme yavaşlıyor ve yavaşlayacak. Nitekim Amerikan ekonomisinde durgunluğun başlamış olduğunu yukarda kaydettim. Bu yüzdendir ki OECD tarafından ABD için verilen yüzde 2.1'lik büyüme rakamı önce yüzde 1.9 olarak revize edildi, sonra daha da düşürüldü.
Nihayet, krizin dünya piyasaları üzerindeki etkilerinden söz edilebilir. Bu etki hakkında iktisatçıların tahminleri genellikle şu merkezde: Önümüzdeki bir yıl içinde dünyada uzun süreli bir trend değişimi meydana gelecek, küresel bir resesyon salgını, dünya çapında bir kriz yaşanacak. Küresel piyasalar derinden etkilenecek; Türkiye gibi dış sermayeye bağlı olan bütün piyasalar vurulacak
Krizin dünya piyasaları üzerindeki somut etkilerine aşağıdaki örnekler verilebilir:
- ABD'li finans kuruluşlarının zincirleme açıklamalar dünya piyasalarını çarptı. Bir ara mali sistem durdu, krediler kesildi. Uluslararası yatırım bankası Morgan Stanley ABD'deki yüksek riskli konut kredileri nedeniyle 2007’de 3.7 milyar Dolar zarar edeceğini açıkladı. Citibank’ın konut kredileri ile ilgili kayıpları nedeniyle 30 milyar Dolar’lık ilave sermayeye ihtiyacı olduğu haberi yayıldı. Dünya para otoritelerinden gelen 'kaygı verici' açıklamalar risk iştahını azalttı, borsalardan kaçışı hızlandırdı.
- Eylül 2007’de İngiltere'nin en büyük “mortgage” şirketlerinden Northern Rock likidite sıkıntısına girdi. Uzun kuyruklar oluşturan İngiliz müşteriler, bankadan 4 milyar Dolar çekti. Borsadaki hisseleri yüzde 40 değer kaybeden Northern Rock finans şirketlerinden gelecek tekliflere açık olduğunu ilan ederek uzun bir süre kurtarılmayı bekledi. İflasın eşiğinde iken, Şubat 2008’de devletleştirildi.
- Son olarak ABD’nin önde gelen finans kuruluşlarından Bear Stearns batma noktasına gelince, hisse fiyatı 2 Dolar olmak üzere 236 milyon Dolar’a JP Morgan’a satıldı. Nisan 2007’de Bear Stearns hisselerinin fiyatı 160 Dolar, şirketin piyasa değeri ise 19 milyar Dolar’dı! Asya ve Avrupa borsalarında da büyük kayıplar yaşandı. FED eski başkanı Greenspan’a göre “sırada başka kurbanlar bulunuyor”.



İran‘da

Krizden iran ekonomisi nasıl etkilenmekte ve etkilenecektir? Bu konuyu iki başlık altında ele alacağım: Gerçekleşmekte olan etkiler, olası etkiler.ama once İran hükümetinin davranışını krize göre acıklamak istiyorum zira hükümet ve özellikle İran cümhürbaşkani krizi n heç bir etkisi İranda yoktur masala ahmadinejad bir toplantıda şöyle söyliyor: "Batı dünyasının liderleri, kendi krizlerini 'küresel kriz' olarak göstermek için dünyanın kalanına yaymaya çalışıyorlar". Ahmedinejad, Batılı liderlerin diğer ülkelere heyetler göndererek ve bölgesel toplantılar, konferanslar düzenleyerek, kendi kayıplarını telafi edebilmek amacıyla diğer hükümetleri de bu krize dahil etmeye çalıştıkları nı kaydetti. Küresel finans piyasasındaki erimenin, "merhametsiz ve adaletsiz kapitalist sisteme son noktayı koyduğunu" ve "kapitalist çağın sona ulaştığını " BM'nin Katar'ın başkenti Doha'da düzenlediği bir yardım konferansında konuşan Ahmedinejad, söyleyen Ahmedinejad, dünyanın "dini, ruhani ve faizci olmayan prensiplere dayalı yeni bir sisteme geçmesi gerektiğini" öne sürdü. Ahmedinejad, "Kapitalist blok kendi standartlarını tek taraflı biçimde diğerlerine zorla kabul ettiriyor" diye konuştu. Krizin, ABD'nin rakiplerini zayıflatmayı amaçlayan bir "manevrası" olabileceğini kaydeden Ahmedinejad, kalkınmakta olan ülkeleri, "kapitalist blokun tuzağına düşmemeleri" konusunda uyardı.
Ama ben burada hakiki olan etkileri iki aşamada anlatacağım
a) Gerçekleşmekte Olan Etkiler
En çok vurgulanan etkiler petrol fiyatlarının düşüşü,sıcak para, dış ticaret, üretim, ileilgili. Bir de iktisadi hesaplarla ilgili biretki var.
petrol fiyatlarının düşüşü: İran'ın ihracatının büyük bir bölümünü petrol ve petrol ürünleri oluşturuyor. Fars Haber Ajansı'nın bildirdiğine göre Dünyanın 4. ve OPEC'in 2. büyük petrol üreticisi olan İran'ın günlük petrol üretiminin geçen yıl fiyatlardaki artış ve düşüşe bağlı olarak 3,5 ile 4,3milyon varil arasında değiştiği bildirildi. Petrol fiyatlarındaki düşüşe paralel olarak kasımda varili 52 dolardan 3,8 milyar dolar ve aralıkta da varili 39,37 dolardan 2,9 milyar dolar gelir elde eden İran, 2008'deki yaklaşık 900 milyon varillik ihracattan toplam 81,9 milyar dolar gelir sağladı. yılın ilk 10 ayında her bir varil petrolü ortalama 102 dolardan satan İran, bu süre içinde 75,2 milyar dolar gelir elde etti. Dünya piyasalarında 11 Temmuz'da 147 dolara kadar çıkan petrolün her bir varili, aralıkta 40 doların altına düşmüştü.ama 2007 bakirken Petrol gelirleri yaklaşık120milyar elde etmiştir.eğer petrol fiyatlari böyle devam etse o zaman2009yılının sonunda petroldan elde eden gelir yaklaşık 50milyar dolar olacaktır. Yani 2007ın uçten biri.
Sıcak Para: Amerikan Merkez Bankası’nın sıkı faiz politikası yerli ve yabancı spekülatörlere, iranda finansal varlık tutmayı çekici kıldı.
Dış Ticaret: Dolar’ın bu ölçüde düşük olması ihracatçıya zarar verdi. Çünkü Dolar’ın değer yitirmesi ihracatçı açısından gittikçe eriyen rekabet avantajı demektir. Buna karşılık ithalat arttı, tabiî dış ticaret açığı da... İthalden alınan vergide de ciddî kayıplar yaşanıyor.
Üretim: İthal girdiyle üretim yapan yerli sanayici Dolar’ın düşmesinden memnun. Çünkü Dolar’daki gerileme girdi maliyetlerinin düşmesi ve kârlılığın artması anlamına geliyor.
İktisadi Hesaplar: Dolar değerinin düşmesi ve derin dalgalanmalar göstermesi, iktisadi hesapları güvenilmez bir noktaya getirdi. Sadece politikacıların işine gelen sanal artışlar, sanal zenginleşmeler ortaya çıktı .
b) Olası Etkiler
Krizin iran ekonomisi üzerindeki olası etkilerinden, pratikte adı en çok geçenleri şöyle sıralayabilirim:
Yabancı Sermaye: Küresel kriz derinleştiği ölçüde, sıcak para başta olmak üzere irana yönelik yabancı sermaye girişi yavaşlayacak, hattâ duracaktır.
Döviz Kuru: ABD Doları ve diğer döviz kurları yükselmeye başlayacak, buna paralel olarak iran rıyalıda da değer kaybedecektir. Çünkü küresel sermaye piyasalarında riskten kaçış başlamış bulunmaktadır. Likidite krizi bundan iranıde etkilenmesini kaçınılmaz kılacak, kurlarda yukarı yönde hareketler başlayacaktır.
Dış Ticaret: ABD’deki ekonomik daralmanın Avrupa Birliği’ne yayılması ölçüsünde,iranın Batı dünyasına yaptığı ihracat azalacaktır. İhracatın gerilemesi döviz krizini peşi sıra sürükleyecek, cari işlemler açığının finansmanı zorlaşacaktır. Etki, küresel duraklama derinleştiği ölçüde şiddetlenecektir.
Üretim: Özellikle ara mallar üretiminde dışa bağımlılık nedeniyle, yurt içi üretim olumsuz etkilenecektir.

SONUÇ
Bu çalışmada ulaştığım başlıca sonuçlar şunlar:
-İranın iktisadının küresel krizden çok etkilenmiş zira petrol talebi azaldığına göre petrol fiyatlarının düşüşüe başladı.
- Krizin doğurduğu hemen bütün etkilerde Dolar’ın değer kaybı merkezî bir rol üstlenmiş görünüyor.
- Dolar’la yapılan iktisadi hesaplar güvenilmez bir noktaya gelmiştir. Buna bir çözüm olarak, hesaplamaların daha sağlam bir para ile, örneğin Avro cinsinden yapılması seçeneği değerlendirilmelidir.








Kaynakca

www.stargazete.com
www.iyibilgi.com
www.turksan.org
www.israhaber.com
www.haberler.com
www.cnnturk.com
www.milliyet.com.tr
www.trt.net.tr
www.taraf.com
www.haber.sol.org.tr
www.bigpara.ekolag.net
www.porttakal.com
www.webhatti.com
www.turkcebilgi.net
www.yenisafak.com.tr